«Шке тукымдам, лум гай вургемдам, волгенче гай уш-акылдам, шӱдыр гай шинчадам, онар капдам, шыште гай лывырге йылмыдам, чечен кайык мурыдам, шопке лышташ койышдам, лепене шулдыр кумылдам йомдарымыда ок шу гын, шке кидешак кодшо маныда гын, адак тиде почеш марий калык шӱдыр гане печкалтше, тылзе гане нӧлталтше, кече гане волгалтше манын шонеда гын, марий калыклан Пеледыш пайремым ыштыза».
Тиде шулдыран ойсавыртыш гыч марий санлалыкыште у пайрем шочын. Пеледыш пайрем! Ойсавыртышын озаже — марий драматург, туныктышо Александр Конаков.
Революций шӱлышеш, тошто косам пытараш шочшо У ПАЙРЕМ таче «шке помыжешыже» тоштыжынат эн ямлыжым арален коден, кызытсе жапысе ойыртемлатше сайжымат келыштарен моштен. Тидым пеледыш тылзын кумшо шуматкечынже эртыше Пеледыш пайрем почын пуэн. Тений тиде кечыже 17-ше пеледышыште лийын.
Икыт да шӱдӧ
Марий калыкнан йӧратыме да тӱрлӧ калыкым ушен моштышо пайремжым эртарыме радам кугунжо огеш вашталт. Но вашталтеш да уэмеш калык-влакым иквереш ушен, вий-куатым ушен моштымо марий койышна. Тений тудо икымше гана Марий Эл Республикын кугыжаныш пайрем статусышто эртен. А Йошкар-Олаште республик (1923 ийыште – областной) кӱкшытыштӧ эртарымылан ик курым темын. Мутат уке, чыла тидыже организатор-влак да чыла марий калык ончылно кугу ответственностьым йодын. Тиде сомылым кугыжаныш тӧнеж ден марий мер ушем-влак лийже манынак шуктеныт.
Шыргыжмашышт эсогыл марийын
Россий регионла гыч толшо коллектив да посна мурызо, гармоньчо-влак 16 июнь кастене Патриарший площадьыште Келшымаш касыште марий рӱдолаште илыше-влак дене пырля мурен-куштеныт, мастарлыкыштым ончыктеныт. Концерт Марий Эл радиошто вияш эфирыште каен. Тиде вашлиймаш гычак Пеледыш пайремын фольклор да эстраде аланыште пайрем пиалын тичмашлыкше рашемын. Тидыжат тӱжемле калыклан ончылгоч Пеледыш пайремыште кӧм да мом ончаш, кушто да кӧ дене вашлияш рашемден.
Икте-весым пагалыме кумыл эрлашыжын, пайрем кечын, таҥошкылмаш годым, утыррак пеледын. Республикысе чыла ола да районла, Российысе 14 регионжо гыч толшо делегаций-влакым (таҥошкылмаште 1800 наре еҥ ошкылын) кушеч улмыштым марий шонанпыл гай волгалтше марий вургемышт да мурорлаҥгышт гыч палаш лийын. Кок ансамбль Чуваший гыч лийыныт. Чуваш-влак. Нунат марий койышан улыт улмаш, вургемышт денат огыт ойыртемалт – йошкар да ош тӱсан. А моло калык гыч лекше ӱдыр-рвезе-влак ик кечылан марийыш савырнышт, чылан марий вургемым чиеныт, марла саламлалтыт, эсогыл шыргыжмашышт – марийын!
Пайрем пиал дене, марий калык!
Поро йӱла – Пеледыш пайремым Агавайрем кумалтыш дене тӱҥалмаш – пытартыш жапыште кумданрак шарла. Теният тудо Изи Какшан эҥер воктенысе Пӱнчер отын Тумер аланыштыже эртен. Тушто Волжский, Советский, Параньга, У Торъял, Йошкар-Ола общине-влакын онаеҥышт лийыныт. Кумалтышым Марий Элын Тӱҥ онаеҥже Александр Таныгин виктарен.
А.И. Таныгин торжественный ужашым почын, В.И. Ленин лӱмеш площадь гыч таҥошкылмаш дене толшо делегаций, уна-влакым саламлен:
— Ош Поро Кугу Юмо дене пырля пеледалтын шогаш, марий калык! Пеледыш пайрем — илышын тӱҥ тӱналтышыже! Ӱдымӧ шурно шыркам колта, пеледалтеш, мӱкш игыжым луктын каваште модеш, саска, пушеҥге пеледалтеш – чыла тиде илышын тӱҥ тӱҥалтышыже. Тиде тӱҥ тӱҥалтышыш толын шогыжо Пӱрышына, Мер кугу юмына, Кугу аралтыш серлагышна. Пайрем пиал дене, марий калык!».
Марий Эл вуйлатыше Юрий Зайцев саламлымаш мутшым марий йылме дене тӱҥале. Тудо палемден:
– Пеледыш пайрем – куаным да калыкым ушышо кече. Тудым икымше гана марий рӱдолаште эртарымылан 100 ий эртен гынат, марий тӱвырам, йӱлам аралымаште да вияҥдымаште кугу верым налеш.
Тылеч вара республик вуйлатыше икмыняр еҥлан наградым кучыктен. «Россий Федерацийын ялозанлыкшын сулло пашаеҥже» чап лӱм дене «Семеновский» племзаводын Кугенерысе комплексшын управляющийже Людмила Кузьмина палемдалтын. Россий Федерацийын Президентшын Чап таныкше дене «Оршанский сельхозпром» ушемын тракторист-машинистше Юрий Игнатьевлан кучыктымо. Тӱҥ онаеҥ Александр Таныгин «За заслуги перед Марий Эл» II степенян орден дене, Марий Эл Кугыжаныш Погын председательын алмаштышыжын полышкалышыже Александр Петров «Марий Эл Республикын калык писательже, «Земледелец» ялозанлык артельын тракторист-машинистше Альберт Мамаев «Марий Эл Республикын ялозанлыкшын сулло пашаеҥже» лӱм дене, «Шойбулакский» племзаводын троакторист-машинистше Рудик Григорьев Марий Эл Республикын виктержын Чап таныкше дене палемдалтыныт.
Пеледыш пайрем дене саламлымашке Федераций Совет председательын алмаштышыже, Марий Эл деч сенатор Константин Косачев ушнен. «Тиде пайремыш ушнаш да марий вургем дене чыла дене таҥ ошкылаш – мылам пиал», — палемден тудо.
Пайремыш толшо-влакым тыгак Татарстан Республикын Раисше Рустам Миннихановын лӱмжӧ дене Агрыз район вуйлатыше Азат Валеев саламлен, кундемыштыже эртыше республик кӱкшытан «Семык» пайремыш Марий Эл Республик вуйлатыше Юрий Зайцевын мийымыжлан тауштен ойлен. Пайрем дене тыгак Марий Эл Кугыжаныш Погын председатель Анатолий Смирнов, Йошкар-Олан мэрже Евгений Маслов, Йошкар-Ола муниципал округын вуйлатышыже Виктор Кузнецов, Оньыжа Эдуард Александров, «Российысе марий-влак» калыкле-тӱвыра федерал автономийым вуйлатыше Лариса Яковлева саламленыт.
Марий Эл Республикын ялозанлык да кочкыш сату министрже Андрей Кондратенко тенийсе шошо агаште ойыртемалтше ялозанлык да посна еҥ-влакым саламлен. Тидыже тыгак лийман: Пеледыш пайрем пӱртӱсын вийжым чапландарыме, мландын шнуй куатшым перегыме дене кылдалтын.
Тудо мландын шнуй куатшым, пӱртӱсын вийжым чапландарыме дене кылдалтын. Тудын дене шошо годымсо йӱла радамым мучашленыт.
Марий кудо: 100 ийлан – шӱдӧ сий
Йошкар-Олан рӱдӧ паркше ик кечылан 12 ий почела Марий ялыш савырна. Паркын кумдыкшо изи гынат, лу наре тӱжемле еҥым ушышо толкыным пуртен кертын. Россий кумдыкышто илыше марий-влак мӱкш текте (рой) семын чон йодмо почеш тӱп марий мландыш тӱвыра поянлыкыштым эн шерге костенеч семын конденыт.
16 марий кудо калык илышын чыла шӧрынжым почын пуэныт. Тушко республике гыч 14 район, Виче да Урал кундем гыч ушненыт. Ончылгоч увертарыме «Марий кудо» конкурсышто калык пайремын ик шӧрынжым почын пуаш кӱлын. А пайрем деч посна могай кочкыш? Пайремжым марий вургем сӧрастара огыл мо? Озавате ден озакува ыштыш-кучышыштымат, пӧрт кӧргысӧ, сад-пакча арулыкым ончыктынешт, мончаште кап-кылым кандарыше выньыклан юзо вийым ешарыше ойсавыртышымат ойлынешт… Кажне кудо – посна илем, шке илыш да паша кунжо дене тырша. Кугу уна-влакым, жюри пурышо кажне еҥ-влакым сийлен ужатат. Кочкышыжо могай гына уке? Теве Морко районысо кудо шӱдӧ тӱрлӧ кочкышым ямдылен. «Йошкар-Олаште 100 ияш Пеледыш пайремлан тыгай пӧлекна», — ойлат шкешт. Йӱла пайремымат шот-рат дене ямдыленыт. Унам вашлийын-ончен моштымо радамым район администраций вуйлатыше Александр Голубцев шке ӱмбакыже налын. Мер Каҥашын вуйлатышын икымше оналмашыже Валерий Мочаевын вуйлатыме жюри еҥ-влак Морко кудым икымше вер дене палемденыт.
Провой кундемын кудыжо кокымшо, Марий Турек велын кумшо верлаш лектыныт.
Посна номинацийыште сеҥеныт:
— Параньга район – «Чоным куандарыше Марий кудо»;
— Курыкмарий район – «Ожнысо марий ӱзгар поянлыкым ончыктышо Марий кудо»;
— Шернур район – «Марий вургем поянлыкым почшо Марий кудо»;
— У Торъял район «Марий кочкышлан поян Марий кудо»;
— Килемар район – «Марий кудышто – кугезынан чон поянлыкше».
«Марий кудо» конкурсыш ушнышо ик кудат палемдалтде кодын огыл. Теве Нина Кимаева Урал кундем Красноуфимск район гыч толын, погымо кудышкыжо 42 ияш кидпаша саскажым чумырен. Тӱҥ шотышто тудо марий курчакым ышташ кумылан, марий вургемым шкеак тӱрла, урга, сӧрастара. Екатеринбург, Пошкырт кундемлаште эртыше кажне ончерыште шке мастарлыкшым ончыкта. Малмыж район «Кетек вел» фольклор ансамбль Виче марий-влакын ойыртемалтше сын-кунжым почын пуэн.
Таза илыш-йӱла, спорт дене таҥлалтшылан – черемис модмаш
Марийын кажне йӱла пайремже эн вияным чапаландарыме дене кылдалтын. Санденак модышыжо-влакат вий-куатым тергыме сынан улыт. Пеледыш пайрем кышкарыште марий модмаш, спорт таҥасымаш моткоч шокшын эрта. Тушко лӱмынак районла, регионла гыч команде-влак толыт, тӱшка денат, посна еҥ-влакат тӱрлӧ модмаште шке вийыштым тергат. Кокымшо ий почела тиде аланыште сомылым «Мари ушем» мер толкынын еҥже-влак чулымын шуктат.
Тӱҥ судья Василий Петров самырык-влак коклаште руш, марий англичан йылмыла дене мутланашыже пернен. Амалже: икмыняр ий тиде аланыш йот студент-влак толыт, вий-куатыштым тергат, шочмэлысе спорт дене мастар-классым эртарат.
Армрестлинг, кирам нӧлтымаш, канатым шупшмаш, мас рестлинг, мешак дене кучедалмаш – кажне спорт модмаш-влак йоча, самырык тукымым да кугыеҥ-влакым ушеныт. Кок тага модалтын. Армрестлинг дене ош таган озаже Марий кугыжаныш университетын студентше Александр Комин, а шемалге межан таган озаже канатым шупшмаште сеҥыше Морко район гыч «Морко кундем» команде лийын. Саламлена нуным!
Спорт модмашын кажне видыштыже сеҥыше-влакым Чап танык, чапле пӧлек дене палемдыме. Тидымат палемдыман, черемис модмашын тӱҥ спонсоржо – «Плес-П» иземдыме ответственностян обществе (генеральный директор Сергей Воронцов).
Калыкын илыш эҥертышыже, мудреч аваже – тӱвыраште, йӱлаште
Тӱвыра да каныме парк эр годсек гӱжлен. Мӱкш ава деч посна огеш иле, маныт. Калыкын илыш эҥертышыже, мудреч аваже – тӱвыраште, йӱлаште. Кажне район, регион шкевел йӱла ойыртемжым муро, куштымаш гоч почын пуэныт. Тӱвыра да каныме паркын кажне лукышто марий сем йоҥген, пайремын озаже лийын. Теве паркын фольклор аланыште эртыше «Кумда марий тӱня» программыште 39 фольклор, мурышо да куштышо коллектив-влак шке мастарлыкыштым ончыктеныт. Тышеч 19-ынже – Российысе марий илыман кундемла гыч лийыныт. Куандарышт нуно йоча коллективышт-влакын мастарлыкышт дене. Марий талешке Акпатырын шочмо велже гыч «Шӱдыр» йоча ансамбльжым ончен кӧранет: школышто марий йылмым огыт тунем, марла кутырат, а кузе куштатше! Эсогыл Москва нунылан совым кырен, Питер, Сыктывкар, Киров олалаште Россий кӱкшытан конкурслаште сеҥеныт. Пошкырт кундем гыч «Марий кас», «Рвезылык», «Ош пеледыш» йоча коллектив-влак куандареныт. А изи гармоньчо Иван Петраевын выступленийже ончышо кажне еҥлан мӱян кинде гай лийын.
«Шокталте гармонетым» гармоньчо конкурсышто кажне кумшыжо йоча да подростко выступатленыт. Тидыже иктым ойла: илыш корнышто марий тӱвыра, марий йылмын кӱлешлыкшым нуно умылен кушкыт. Марий чоным путырак келгын марий чон веле умыла.
Пеледыш пайремым сӧрастарымаште марий мурызо-влак кугун полшат. Теният Володя Матвеевын вуйлатыме «Чоным почын мурена» проектышт дене, марий эстрадын артистше-влак Вадим Краснов, Сергей Пакеев, Роза Искакова, Эльвира Токташева «Толын чапле пайремна – шӱм-чоннам кандарена!» ончыктеныт. «Шӱдыран марий кава» этнодискотеке, «У еҥ» группын концертше Париарший площадьыште эртен.
Чапле пайрем кастене каналташ шонышо-влак Денис Шаблийын «Не Иван или как приручить Богатыря» да Марий элын 100 ийжылан ямдылыме видео-фильм-влакым онченыт.
Пеледыш пайрем – чыла марийын пайремже. Тений тудым эртарыме чек кумдаҥе. Марий Элыште чыла районышто эртыш, Тений икымше гана чапле Пеледыш пайрем Волжск олаште эртен. Ончыкшым Юрино районат тудым эртараш кумылаҥын. Россий кумдыкышто Пеледыш пайремнан сӧраллыкшым Санкт-Петербург, Москва, Тюмень олалаште, Виче кундемыште илыше-влак акленыт. Тений тудо океан вес могырышто, США-ште, эртен.
Тек Пеледыш пайремна ВИС-ВИС пеледыш семын марий кундемыште, Российыште илыше чыла калыкым ончыкшымат уша.